می توان اثر پروانه ای[1] را که سنگ بنای نظریه آشوب[2] در ریاضی و فیزیک است، به طور خلاصه این چنین بیان کرد که رخداد های کوچک می توانند تاثیرات بسیار گسترده ای داشته باشند. اثر پروانه ای به این معناست که تغییر جزئی در شرایط اولیه می تواند به نتایج وسیع و پیش بینی نشده ای در ستاده های سیستم منجر شود. در این نظریه اعتقاد بر آن است که در تمامی پدیده ها، نقاطی وجود دارند که تغییری اندک در آنها سبب تغییرات عظیمی خواهد شد و در این رابطه سیستم های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و سازمانی همچون سیستم های جوی از اثر پروانه ای برخوردارند و تحلیلگرانعرصه روابط بین الملل باید با آگاهی از این نکته مهم به بررسی و تحلیل موضوعات و مسایل بین المللی از جمله موضوع توافق هسته ای جمهوری اسلامی ایران و گروه 1+5 بپردازند.

مذاکرات هسته ای جمهوری اسلامی ایران و کشورهای گروه 1+5 که پس از قریب به دو سال به توافقی موسوم به برجام[3] (برنامه جامع اقدام مشترک) در تاریخ 14 ژوئیه 2015 و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد منتهی گردید. این برنامه شامل توافق و 5 ضمیمه فنی می باشد: ضمیمه اول: پارامترهای هسته ای؛ ضمیمه دوم: تعهدات مربوط به تحریم ها؛ ضمیمه سوم: همکاری های هسته ای در حوزه غیرنظامی؛ ضمیمه چهارم: کمیسیون مشترک؛ ضمیمه پنجم: طرح اجرایی. در این نوشتار فرصت و مجال پرداختن به هر یک از این ضمایم نیست بلکه صرفاً تلاش می گردد تا به موضوع اثر پروانه ای توافق هسته ای اشاره گردد.

در همین راستا باید در نظر داشت که قطعاً توافق هسته ای ج.ا.ایران و گروه 1+5 به عنوان منشاء یک اثر پروانه ای می تواند سرآغاز تحولات و رخدادهای بسیار گسترده و چشمگیری در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در سطوح منطقه ای و بین المللی گردد، اما اینکه این تحولات و رخدادها مثبت یا منفی، موافق یا متناظر با منافع ملی ما باشد تا حدود زیادی بستگی به عملکرد و اجماع ملی ما در این خصوص دارد. هیچ تحلیلگر بیطرف و منصفی و حتی خود اعضای تیم مذاکره کننده هسته ای کشورمان بر این باور نیستند که این توافق یک توافق صد درصدی است. ولی آنچه مسلم است، این توافق بر مبنای استراتژی برد-برد بوده و می تواند فرصت های مناسبی را برای کشورماندر زمینه های مختلف از جمله صنعت نفت، صنعت پتروشیمی، فناوری اطلاعات، صنعت خودرو سازی، فعالیت های فضایی و ماهواره ای و ... ایجاد نماید این موارد صرفاً نتایج و دستاوردهای ملموس و محسوس توافق هستند افزایش قدرت نرم و ضریب نفوذ ایران در سطح منطقه و بین الملل از دیگر دستاوردهای ایجاد شده توسط این توافق می باشند. پس بایستی از این فرصت حداکثر استفاده و بهره را برد زیرا در غیر اینصورت زمینه فرصت سازی و بهره مندی دیگران را از این موقعیت حساس فراهم نموده ایم. تحرکات کشورهای همسایه در واکنش به این توافق و همچنین سفرهای متعدد مقامات اروپایی و غربی به ایران که انجام گردید و یا در آینده نزدیک انجام خواهند شد بهترین دلیل بر اهمیت و تاثیرگذار بودن این توافق است.

هرگز نباید از یاد برد که منشا تحولات عظیم منطقه خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا موسوم به بیداری اسلامی در طی چند سال اخیر، با خود سوزی یک جوان 26 ساله تونسی به نام محمد بوعزیزی آغاز گردید، که نهایتا موجب زلزله عظیمی در منطقه و تغییر برخی از حکام این کشورها که سالها بر این کشورها حکمرانی می کردند، گردید. بدون شک هیچ کس در ابتدای امر فکرش را نمی کرد که چنین حرکت کوچکی دارای اثر پروانه ای با این ابعاد و عمق تغییرات باشد. بنابراین بدون شک توافق هسته ای هم می تواند دارای چنین اثرات و تبعاتی باشد. هجمه تبلیغات رسانه ها و شبکه های خبری غربی که عمدتاً به وسیله لابی های صهیونیستی و برخی کشورهای عرب منطقه خاورمیانه و رژیم صهیونیستی تامین مالی می گردند، جهت به شکست انجامیدن این توافق، نشانگر تاثیر گذاری جدی این توافق بر معادلات سیاسی-بین المللی منطقه خاورمیانه است. برای نمونه طبق برخی گزارش ها، لابی رژیم صهیونیستی (آیپک) 20 میلیون دلار، گروه موسوم به ابتکار امنیت آمریکا -که عمدتاً توسط عربستان سعودی تامین مالی می گردد-6 میلیون دلار، برای تبلیغات در رسانه ها به منظور شکست توافق هسته ای اختصاص داده اند.

به زعم نویسنده اگر چه نسبت به متن برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت ممکن است انتقادات و در برخی موارد ابهاماتی وجود داشته باشد، ولی نکته مهمی که وجود دارد این است که مذاکره روندی دو جانبه و متقابل است که به نوعی بده- بستان تبدیل می گردد و هرگز نباید انتظاری صد در صدی از نتایج مذاکره بین طرفین در شرایط عادی داشت. با توجه به این مهم، به نظر می رسد که با اجماع و همفکری نهادها و سازمان های داخلی و از همه مهمتر مردم فهیم ایران می توان این توافق هسته ای را به یک فرصت استثنایی در طول تاریخ کشورمان پس از انقلاب اسلامی تبدیل کرد، چون بدون شک این توافق یک دستاورد چشم گیر و موفقیت بزرگ دیپلماتیک در طول سال های اخیر به ویژه در دوران پس از انقلاب اسلامی بوده است. در این زمینه نباید تجربه کشورهای هند و پاکستان را فراموش کرد. این کشورها پس از آزمایش های هسته ای اولیه خود در ابتدای امر مورد تحریم، عتاب و خشم کشورهای غربی به ویژه کشورهای موسوم به کشورهای دارا (کشورهای دارای سلاح هسته ای براساس معاهده NPT) قرار گرفتند، ولی با گذر زمان و مقاومت این کشورها، کشورهای غربی با واقعیت هسته ای شدن این دو کشور کنار آمدند، پذیرش و به رسمیت شناختن حق غنی سازی ایران در برجام هم گامی در جهت کنار آمدن کشورهای غربی به ویژه آمریکا با واقعیت ایران هسته ای است. البته در این زمینه نباید تفاوت اساسی ماهیت منحصرآ صلح آمیز برنامه هسته ای کشورمان را –که گزارش های متعدد آژانس بین المللی انرژی اتمی به عنوان تنها ناظر فنی و بین المللی بارها و بارها آن را تایید نموده است- نسبت به ماهیت فعالیت های هسته ای کشورهای فوق الذکر از یاد برد.